Na przełomie ostatnich lat zmieniło się podejście do cukrzycy. Wcześniej uważano ją za chorobę stosunkowo prostą, charakteryzującą się wysokim poziomem glukozy we krwi oraz konsekwencjami wynikającymi z hiperglikemi. Obecnie cukrzycę postrzega się jako chorobę złożoną, której przyczyną, poza otyłością, niezdrowym stylem życia, czynnikami genetycznymi, może być również np.: stan zapalny czy nieprawidłowy skład mikroflory jelitowej.
Cukrzycą nazywamy grupę chorób metabolicznych, różniących się etiologią i patogenezą, która charakteryzuje się hiperglikemią będącą skutkiem defektu wydzielania i/lub działania insuliny. Efektem przewlekłej hiperglikemii jest uszkodzenie różnych narządów (głównie oczu, nerek, serca, nerwów oraz naczyń krwionośnych) i ich niewydolność.
Obecnie naukowcy i lekarze są przekonani, że etiologia cukrzycy jest wieloczynnikowa. Poza wspomnianą hiperglikemią towarzyszą jej zaburzenia gospodarki węglowodanowej, lipidowej oraz białkowej. Przyczyną tych nieprawidłowości jest niedostateczne uwalnianie insuliny i/lub niedostateczny efekt jej działania. Konsekwencje nieleczonej cukrzycy są nieodwracalne. Prawidłowe leczenie cukrzycy obejmuje zarówno postępowanie farmakologiczne jak i dietetyczne
Do objawów wskazujących na możliwość rozwoju cukrzycy:
– zmniejszenie masy ciała
– wzmożone pragnienie
– wielomocz
– osłabienie
– pojawienie się zmian ropnych na skórze.
Jednak konieczne jest prowadzenie badań przesiewowych w kierunku cukrzycy, ponieważ u ponad 50% chorych nie występują wymienione wyżej obawy.
Badania kliniczne i obserwacyjne wskazują, że istotny wpływ na zmniejszenie ryzyka wystąpienia cukrzycy i związanych z nią powikłań ma zmiana stylu życia. Prawidłowa dieta i aktywność fizyczna należą do podstawowych metod profilaktyki i leczenia cukrzycy.
ZASADY ROZPOZNAWANIA ZABURZEŃ GOSPODARKI WĘGLOWODANOWEJ (NA PODSTAWIE ZALECEŃ KLINICZNYCH DOTYCZĄCYCH POSTĘPOWANIA U CHORYCH NA CUKRZYCĘ, STANOWISKO PTD Z 2018R.)
– oznaczenie stężenia glukozy w osoczu krwi żylnej (glikemia przygodna) w chwili stwierdzenia występowania objawów hiperglikemii – jeśli wynosi ≥ 200 mg/dl (≥ 11,1 mmol/l), wynik ten jest podstawą do rozpoznania cukrzycy;
– przy braku występowania objawów lub przy współistnieniu i glikemii przygodnej < 200 mg/dl (< 11,1 mol/l) należy dwukrotnie (każde oznaczenie należy wykonać innego dnia) oznaczyć glikemię na czczo; jeśli glikemia 2-krotnie wyniesie ≥ 126 mg/dl (≥ 7,0 mmol/l) rozpoznaje się cukrzycę;
– przy braku występowania objawów hiperglikemii i przygodnej glikemii ≥ 200 mg/dl (≥ 11,1 mmol/l) należy oznaczyć glikemię na czczo i jeżeli wynosi ona ≥ 126 mg/dl (≥ 7,0) rozpoznaje się cukrzycę;
– jeśli jednokrotny lub dwukrotny pomiar glikemii na czczo wyniesie 100-125 mg/dl (5,6-6,9 mmol/l), a także wówczas, gdy przy glikemii na czczo poniżej 100 mg/dl (5,6 mmol/l) istnieje uzasadnione podejrzenie nieprawidłowej tolerancji glukozy lub cukrzycy, należy wykonać doustny test tolerancji glukozy (OGTT, oral glucose tolerance test);
W etiologicznej klasyfikacji cukrzycy wyróżnić można cztery kategorie:
– cukrzyca typu I
– cukrzyca typu II
– specyficzne rodzaje cukrzycy o poznanej etiologii
- Genetyczne defekty czynności komórko β
- Genetyczne defekty działania insuliny
- Choroby zewnątrzwydzieliczej części trzustki
- Endokrynopatie
- Leki i substancje chemiczne
- Infekcje
- Rzadkie postacie cukrzycy wywołane procesem immunologicznym
- Inne uwarunkowane genetycznie zespoły związane z cukrzycą
– cukrzyca ciążowa
Różnicowanie między cukrzycą typu 1 a cukrzycą typu 2
Przyjmuje się, że cukrzyca typu 1 występuje u szczupłych, młodych osób. Jej początek jest nagły i wymaga natychmiastowego zastosowania insuliny podczas leczenia. W tym typie cukrzycy w krwi osób chorych obecne są przeciwciała przeciwko dekarboksylazie kwasu glutaminowego (GAD, glutaminę acid decarboxylase), przeciwko komórko β i inne. Z kolei cukrzyca typu 2 zazwyczaj rozwija się u osób powyżej 40 roku życia (choć coraz częściej rozpoznawana jest u osób młodych), u których w rodzinie występowały już przypadki zachorowania na cukrzycę. Jej przyczyną jest również nadwaga i otyłość. Najczęściej ten typ cukrzycy przez długi czas rozwija się bezobjawowo i chory nie ma świadomości jej postępu. Terapia cukrzycy typu 2 obejmuje kompleksowe działanie i początkowo wystarczają ograniczenia dietetyczne, aktywność fizyczną i doustne leki przeciwcukrzycowe Z czasem konieczne jest rozpoczęcie insulinoterapii. To jak długo chory będzie mógł funkcjonować bez konieczności stosowania insuliny zależy od momentu, w którym zdiagnozowana była choroba a także ścisłego stosowania się do zaleceń dietetycznych oraz regularnej i odpowiednio dobranej aktywności fizycznej.
NAZEWNICTWO STANÓW HIPERGLIKEMICZNYCH WEDŁUG ŚWIATOWEJ ORGANIZACJI ZDROWIA:
– prawidłowa glikemia na czczo: 70-99 mg/dl (3,9-5,5 mmol/l);
– nieprawidłowa glikemia na czczo (IFG, impaired fasting glucose): 100-125 mg/dl (5,6-6,9 mmol/l;
– nieprawidłowa tolerancja glukozy (IGT, impaired glucose tolerance): w 120. minucie OGTT glikemia 140-199 mg/dl (7,8-11 mmol/l);
– stan przedcukrzycowy – IFG i/lub IGT;
– cukrzyca – jedno z następujących kryteriów:
- objawy hiperglikemii i glikemia przygodna ≥ 200 mg/dl (≥ 11,1 mmol/l),
- 2-krotnie glikemia na czczo ≥ 126 mg/dl (≥ 7,0 mmol/l),
- glikemia w 120. Minucie OGTT ≥ 200 mg/dl (≥ 11,1 mmol/l.
NAJWAŻNIEJSZE REKOMENDACJE (NA PODSTAWIE ZALECEŃ KLINICZNYCH DOTYCZĄCYCH POSTĘPOWANIA U CHORYCH NA CUKRZYCĘ, STANOWISKO PTD Z 2018R.)
Oznaczanie glikemii w celu wczesnego rozpoznania stanu przedcukrzycoweg/cukrzycy typu 2 powinny być prowadzone u osób po 45. roku życia i u młodszych z nadwagą i otyłością, u których występuje co najmniej jeden dodatkowy czynnik ryzyka cukrzycy.
U kobiet, u których wcześniej nie rozpoznano cukrzycy, między 24 a 28 tygodniem ciąży należy wykonać test doustnego obciążenia 75 g glukozy w celu diagnostyki cukrzycy ciążowej.
Rozpoznanie cukrzycy u dzieci w pierwszych 6 miesiącach życia wymaga przeprowadzenia badań genetycznych w kierunku cukrzycy noworodkowej.
U chorych na mukowiscydozę należy corocznie po 10. Roku życia wykonywać test doustnego obciążenia glukozą w celu rozpoznania cukrzycy.
Dieta w cukrzycy
Dieta w cukrzycy ma ogromne znaczenie i często bywa niedoceniana. Przede wszystkim wymaga wypracowania prawidłowych nawyków i porzucenia dotychczasowego stylu życia, który prawdopodobnie był jedną z przyczyn pojawienia się choroby. Nie jest to łatwe, szczególnie dla osób, dla których podstawą diety były dotąd produkty wysoko przetworzone, smażone, czerwone mięso, jedzenie typu fast food i słodycze.
Pozytywny wpływ prawidłowej diety bardzo łatwo zauważyć u osób z tzw. stanem przedcukrzycowym. Występują u nich zaburzenia węglowodanowe choć cukrzyca nie rozwinęła się u ich w pełni. Zastosowanie przez te osoby zdrowej, prawidłowo zbilansowanej diety bazującej na produktach o niskim indeksie glikemicznym, a także zdecydowane ograniczenie tłuszczów nasyconych zwiększenie spożycia warzyw w połączeniu z regularną aktywnością fizyczna przyczyniło się do redukcji masy ciała i zmniejszyło ryzyko zachorowania na cukrzycę.
Wartością dodaną zmiany stylu życia na zdrowszy jest poprawa samopoczucia i wzrost samooceny, co zdecydowanie wpływa na poprawę relacji z otoczeniem i możliwość czerpania zadowolenia z życia.
Podkreślić należy, że nie ma uniwersalnej diety dla chorych na cukrzycę. Każdy przypadek jest indywidualny i wymaga nieco innego podejścia. Dla każdego pacjenta (uwzględniając jego wiek, aktywność fizyczną, masę ciała, dodatkowe schorzenia czy obecność powikłań cukrzycy) są również indywidualnie ustalane optymalne proporcje makroskładników. Wśród diet szczególnie polecanych osobom chorującym na cukrzycę znajdują się: dieta śródziemnomorska, dieta DASH, a także dieta portfolio, wegetariańska, niskotłuszczowa i niskowęglowodanowa. Wszystkie wymienione diety sprzyjają redukcji masy ciała, poprawie parametrów lipidowych i obniżeniu ciśnienia tętniczego, co w przypadku zdecydowanej większości chorych jest kwestią niezwykle istotną. Szacuje się, że blisko 90% pacjentów chorujących na cukrzycę typu 2 ma nadmierną masę ciała, większość z nich boryka się z podwyższonym ciśnieniem tętniczym oraz nieprawidłowym profilem lipidowym.
Podstawowe zasady dotyczące diety w cukrzycy typu 2 obejmują:
- spożywanie regularnych posiłków składających się przede wszystkim z produktów o niskim indeksie glikemicznym,
- ograniczenie udziału węglowodanów w diecie do 45% całkowitej ilości energii (przy czym może on dochodzić do 60% energii, jeżeli ich źródłem są produkty o niskim indeksie glikemicznym i dużej zawartości błonnika), ponieważ spośród makroskładników to właśnie węglowodany najbardziej wpływają na wzrost poziomu glukozy we krwi,
- ograniczenie do minimum spożywania cukrów prostych,
- ograniczenie do minimum spożywania tłuszczów nasyconych, które znajdują się głównie w tłuszczach zwierzęcych
- spożywanie warzyw kilka razy dziennie (do warzyw szczególnie polecanych zalicza się pomidory, paprykę, brokuły, cukinię kalafior, sałatę, fasolkę szparagową), natomiast spożywanie owoców należy ograniczyć (ich ilość powinna być ustalona w porozumieniu z lekarzem i dietetykiem).
Spożywanie alkoholu nie jest zalecane. Szczególne znaczenie ma tutaj fakt, że alkohol hamuje uwalnianie glukozy z wątroby, co może przyczynić się do hipoglikemii. Natomiast w przypadku osób chorujących na cukrzycę, u których stwierdzono podwyższony poziom trójglicerydów w surowicy krwi, a także u chorych, którzy przebyli zapalenie trzustki lub zdiagnozowano u nich neuropatię alkohol jest absolutnie przeciwwskazany.
Należy również pamiętać o regularnej, umiarkowanej aktywności fizycznej, która ma istotny wpływ na unormowanie glikemii oraz zwiększenie wrażliwości tkanek na działanie insuliny.
Źródła:
- Grzeszczak W. red. Farmakoterapia w cukrzycy; 2015.
- Jarosz M., Kłosiewicz-Latoszek L. Cukrzyca zapobieganie i leczenie; 2007.
- Mamcarz A. red. Zespół metaboliczny; 2008.
- Polskie Towarzystwo Diabetologiczne: Diabetologia praktyczna Zalecenia kliniczne dotyczące postępowania u chorych na cukrzycę; 2018.