nsulinoopornością określamy stan, w którym występuje zaburzenie homeostazy glukozy polegające na zmniejszonej wrażliwości mięśni, tkanki tłuszczowej, wątroby i innych tkanek na insulinę, mimo jej prawidłowego lub podwyższonego stężenia we krwi. Natomiast spadek wrażliwości tkanek na działanie insuliny może być kompensowany przez hiperinsulinemię. Insulinooporność odgrywa zasadniczą rolę w patomechanizmie powstawania cukrzycy typu 2.
Do czynników ryzyka insulinooporności zaliczamy:
- genetyczne (obecnie uważa się, że insulinooporność jest uwarunkowana wielogenowo, a jej rozwój może zależeć, prawie w 50%, od czynników genetycznych)
- środowiskowe (dieta o dodatnim bilansie energetycznym, niska aktywność fizyczna lub jej brak, wysoki udział w diecie cukrów prostych, nadmiar stresu, niedostateczna ilość snu)
- endokrynopatie (np. hiperprolaktynemia, nadczynność tarczycy).
Insulinooporność często towarzyszy takim chorobom jak otyłość, cukrzyca typu 2. czy choroba Hashimoto, może być również istotnym elementem w patogenezie zespołu policystycznych jajników.
W leczeniu insulinooporności podstawowe znaczenie ma:
- dieta
- redukcja masy ciała lub poprawa składu ciała (zmniejszenie tkanki tłuszczowej na rzecz wzrostu tkanki mięśniowej)
- aktywność fizyczna
- odpowiednia ilość i jakość snu
- redukcja stresu
- wyeliminowanie używek
- leczenie farmakologiczne
W prawidłowo skomponowanej diecie w insulinooporności kluczowe znaczenie ma rozkład czasowy posiłków, zależny od wyników krzywej glukozowej i krzywej insulinowej, udział produktów o niskim indeksie i ładunku glikemicznym oraz uwzględnienie chorób współtowarzyszących. W każdym przypadku plan żywieniowy będzie wyglądał nieco inaczej, ponieważ pacjenci z insulinoopornością zmagają się z różnymi dolegliwościami, prowadzą odmienny tryb życia, mają inne preferencje żywieniowe oraz wyniki badań.
Celem interwencji dietetycznej jest:
- normalizacja poziomu glukozy i insuliny
- redukcja tkanki tłuszczowej
- zwiększenie masy mięśniowej
- poprawa mikroflory jelitowej
- poprawa samopoczucia pacjenta
Rozkład makroskładników zakłada udział białka na poziomie 10-30% energii z diety (1,0-1,5g/kg m.c.), udział węglowodanów na poziomie 45-60% energii z diety i udział tłuszczu na poziomie 25-40% energii z diety.
Ograniczenie spożycia węglowodanów kosztem zwiększenia zawartości białka i tłuszczu w diecie może przyczyniać się do poprawy wrażliwości tkanek obwodowych na działanie insuliny i zmniejszenie jej sekrecji. Należy jednak pamiętać, że dalsze zmniejszanie poziomu węglowodanów w diecie jest uzasadnione tylko w ściśle określonych przypadkach i zawsze powinno odbywać się pod kontrolą lekarza.
Węglowodany w diecie powinny występować wyłącznie w postaci węglowodanów złożonych (produkty zbożowe z pełnego przemiału, warzywa i owoce, w miarę możliwości spożywane ze skórką, orzechy, pestki, suche nasiona roślin strączkowych). Istotne znaczenie ma również skrobia oporna, powstająca w procesie przechowywania potraw (np. przechowywanie ugotowanych ziemniaków, ryżu czy chleba w lodówce przez okres minimum 12 godzin). Wówczas następuje zmniejszenie ilości skrobi ulegającej strawieniu, przez co zredukowana jest również wartość energetyczna potrawy. Ponadto skrobia oporna przejmuje częściowo rolę błonnika pokarmowego, a także stanowi pożywkę dla korzystnej mikroflory jelitowej.
Leczenie żywieniowe w insulinooporności zakłada również zdecydowane ograniczenie cukrów dodanych i tzw. free sugars, których źródłem są głównie: cukier, miód, soki i napoje owocowe, a także słodycze. Jako alternatywa dobrze sprawdza się stewia, które może być stosowana w tzw. okresie przejściowym, kiedy pacjent jest na etapie odzwyczajania się od intensywnie słodkiego smaku.
Niezwykle istotny jest udział błonnika (20-40 gram/dobę) oraz wysoka zawartość warzyw (minimum 500 gram), szczególnie zielonych warzyw liściastych, które powinny być dodatkiem do każdego posiłku. Natomiast zawartość owoców powinna być niższa (150-300 gram), w zależności od poziomu glukozy i insuliny). W przypadku owoców szczególnie rekomendowane są owoce jagodowe (jagody, borówki, truskawki, maliny) i cytrusowe, ze względu na wysoki potencjał antyoksydacyjny. Owoce powinno się jeść w małych porcjach, najlepiej jako dodatek do posiłku zawierającego białko i tłuszcz. Warto podkreślić, że winogrona i banany nie należą do owoców zakazanych. Kluczowa jest tutaj ilość spożywanego produktu Warto także pamiętać, iż w przypadku insulinooporności najkorzystniej spożywać niedojrzałe, zielone banany.
Niewskazane są natomiast koktajle, smoothie czy musy owocowe. Jednak od czasu do czasu można przygotować sobie wysokobłonnikowy koktajl z dodatkiem białka i tłuszczu, w którym znajdą się owoce. Polecany będzie tutaj np. koktajl z truskawek malin, borówek (jednorazowo nie więcej niż 100-150 gram), natki pietruszki, orzechów, jogurtu lub kefiru.
Nie ma specjalnych rekomendacji co do pory dnia, w której powinny być spożywane owoce, choć w niektórych przypadkach warto zrezygnować z dodawania ich do śniadania. Należy zawsze kierować się stanem zdrowia, wynikami badań i samopoczuciem.
W przypadku tłuszczy szczególnie istotny jest udział poszczególnych rodzajów kwasów tłuszczowych. Nasycone kwasy tłuszczowe powinny stanowić mniej niż 10% wartości energetycznej diety, kwasy tłuszczowe jednonienasycone powinny stanowić do 20% wartości energetycznej diety, a kwasy tłuszczowe wielonienasycone ok. 6-10% wartości energetycznej diety. Udział izomerów trans kwasów tłuszczowych (zawartych m.in. w produktach cukierniczych) powinien być możliwie najniższy. Tłuszcze warto spożywać w formie naturalnej tzn.; w postaci pestek, orzechów, awokado, oliwki, a także tłustych ryb morskich.
Białko w większości powinno pochodzić z produktów pochodzenia roślinnego. W przypadku produktów pochodzenia zwierzęcego zaleca się tłuste ryby morskie, chudy nabiał, jaja oraz drób. Unikać należy czerwonego mięsa, produktów przetworzonych (kiełbasy, niektórych rodzajów wędlin,).
Jeżeli chodzi o ilość posiłków to jest ona uzależniona od kilku czynników, w tym przede wszystkim od stężenia glukozy i insuliny na czczo. Jednak dla dietetyka układającego plan żywieniowy w insulinooporności kluczowe będą wyniki krzywej glukozowej i krzywej insulinowej i to właśnie na ich podstawie powinno dobierać się optymalną, dla danego pacjenta, ilość posiłków oraz podejmować decyzję o ewentualnym uwzględnieniu w jadłospisie śniadań białkowo-tłuszczowych. Należy jednak zaznaczyć, że śniadania białkowo-tłuszczowe, w przypadku insulinooporności, nie powinny bazować na jajkach smażonych na bekonie i maśle czy pieczonej kiełbasie. Chodzi tutaj o połączenie optymalnych dla zdrowia produktów z grupy białek i tłuszczy, które charakteryzują się prozdrowotnym wpływem na organizm (np. awkado, drób, chudy nabiał z oliwą z oliwek lub olejem lnianym czy ryby w towarzystwie sporej porcji warzyw).
Stosowanie się do powyższych zasad, a przede wszystkim wizyta u dietetyka, który zaproponuje plan żywieniowy indywidualnie dobrany do konkretnych potrzeb, przyczyni się do poprawy wrażliwości tkanek na insulinę, wyrównania poziomu insuliny i glukozy, optymalizacji składu ciała, poprawy parametrów lipidowych i poprawy samopoczucia.