BLOG

Słodycze w zaburzeniach odżywiania

Słodki smak powszechnie kojarzony jest z przyjemnością, odprężeniem,
relaksem, a w niektórych przypadkach także z nagrodą. Często słodkie wyroby
charakteryzują się także wysoką zawartością tłuszczu, który jest do nich
dodawany w celu podniesienia walorów smakowych (tak jest np. w przypadku
słodyczy). Są zatem bardziej kaloryczne, w konsekwencji wiele osób uważa je
za produkty tuczące, których należy unikać. Nie jest to postawa sprzyjająca
budowaniu dobrych relacji z jedzeniem. Oczywiście nadkonsumpcja cukrów
prostych i regularny dodatni bilans energetyczny nie wpisują się w schemat
prawidłowego odżywiania. Nie znaczy jednak, że przemyślane, pod względem
ilościowym i jakościowym, wybory smakołyków są czymś niewłaściwym. Jeżeli
na co dzień odżywiamy się w sposób prawidłowy, posiłki są zbilansowane, do
tego włączona jest regularna aktywność fizyczna to zjedzenie dobrze
zbilansowanego deseru 1-2 razy w tygodniu (a także w sytuacji, w której mamy
nieodpartą chęć na coś słodkiego) nie będzie ani żywieniowym błędem, ani nie
przyczyni się do przyrostu tkanki tłuszczowej. Słodkie przysmaki nie muszą być
niezdrowe. Należy podkreślić, że istnieje wyraźna granica między słodyczami
pochodzącymi ze sklepowych półek (choć i w tym przypadku zdarzają się
produkty, które od czasu do czasu można włączyć do planu żywieniowego) a
deserami czy ciastami przygotowanymi na bazie węglowodanów złożonych,
nienasyconych kwasów tłuszczowych i pełnowartościowego białka. Te drugie są
pożywnymi i smacznymi przekąskami pozwalającymi zaspokoić potrzebę na
słodki smak i jednocześnie dostarczyć organizmowi składników odżywczych.

Niestety bardzo często jedzenie słodyczy, nawet tych będących źródłem
składników odżywczych, powoduje wyrzuty sumienie, które są zagłuszane
dietami, detoksami, a nawet głodówkami. Pamiętajmy, że znaczne ograniczanie
podaży energii z pożywieniem nie tylko sprzyja niedoborom składników
odżywczych, zmniejszeniu podstawowej przemiany materii, utracie tkanki
mięśniowej i obniżonemu nastrojowi ale bywa przyczyną napadów
kompulsywnego jedzenia i niepohamowanego apetytu na słodycze. W ten
sposób szybko wpędzamy się w błędne koło restrykcji i kompulsji, a stąd już
tylko krok do zaburzeń odżywiania.

To prawidłowo zbilansowany, różnorodny i regularny sposób odżywiania jest
czynnikiem zapobiegającemu nadmiernej skłonności do słodyczy.

Czym są zaburzenia odżywiania?

Terminem zaburzenia odżywiania określa się nieprawidłowe zachowania
żywieniowe , a także zachowania, które charakteryzują się nadmierną kontrolą
masy ciała oraz celowym dążeniem do jej utraty. W konsekwencji prowadzi to
do pogorszenia się stanu fizycznego i funkcjonowania psychospołecznego
jednostki.
Zgodnie z klasyfikacją DSM – 5 (Diagnostic and Statistical Manual of Mental
Disorders) „Kryteriów Diagnostycznych Zaburzeń Psychicznych” występuje
osiem rodzajów zaburzeń jedzenia i odżywiania się. Należą do nich:

Pica
Zaburzenia przeżuwania
Zaburzenia z ograniczeniem/unikaniem przyjmowania pokarmów
Jadłowstręt psychiczny
Żarłoczność psychiczna
Zaburzenia z napadami objadania się
Inne określone zaburzenia jedzenia i odżywiania się
Nieokreślone zaburzenia jedzenia i odżywiania się

Natomiast obowiązująca od 1 stycznia 2022r. jedenasta edycja ICD
(International Statistical Classification of Diseases and Related Health
Problems) „Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i problemów
Zdrowotnych” wyróżnia także osiem (choć nieco inaczej ujętych niż w DSM-5)
kategorii zaburzeń odżywiania, są to:

Jadłowstręt psychiczny
Bulimia psychiczna
Zaburzenia z napadami objadania się
Zaburzenia z ograniczaniem/unikaniem pokarmów
Pica
Zespół przeżuwania, regurgitacja
Inne określone zaburzenia karmienia lub odżywiania
Nieokreślone zaburzenia karmienia lub odżywiania

W dalszej części tekstu będę się odnosić tylko do jadłowstrętu psychicznego i
bulimii psychicznej, które stanowią prototypowe zaburzenia odżywiania.

Anoreksja nervosa

Jadłowstręt psychiczny określany jest jako zespół psychosomatyczny
charakteryzujący się dążeniem do utraty masy ciała poniżej normy należnej dla
wieku i wzrostu. U chorych na anoreksję widoczne s a nieprawidłowe wzorce
odżywiania oraz wydatkowania energii. Nadmiernie koncentrują się na
własnym wyglądzie i masie ciała, ograniczają spożywanie pokarmów, wykonują
forsowne ćwiczenia, prowokują wymioty lub stosują środki przeczyszczające w
celu osiągnięcia szczupłej sylwetki ciała. W konsekwencji doprowadzają do
skrajnego wychudzenia, wyniszczenia organizmu i znacznego zmniejszenia
ogólnej tkanki tłuszczowej.
Według kryteriów diagnostycznych DSM-5 postawienie diagnozy wymaga
stwierdzenia u osoby chorej następujących objawów:

Ograniczenie podaży energetycznej posiłków prowadzące do znacząco
obniżonej masy ciała (odpowiednio do płci, wieku, toru rozwojowego i
zdrowia fizycznego). Przy czym znacząco obniżoną masę ciała określa się
jako masę ciała niższą od normalnej masy ciała minimalnej, a w
przypadku dzieci i młodzieży, masę ciała niższą od oczekiwanej masy ciała
minimalnej.
Intensywna obawa przed przyrostem masy ciała lub otyłością bądź
utrzymujące się zachowania uniemożliwiające przybranie na wadze,
nawet przy znacząco obniżonej masie ciała.
Zaburzone doświadczanie masy lub sylwetki ciała, nadmierny wpływ
masy ciała i sylwetki na samoocenę lub utrzymującą się nieświadomość
znaczenia obecnej zbyt niskiej masy ciała.

Leczenie żywieniowe w jadłowstręcie psychicznym

Postępowanie żywieniowe należy rozpocząć od oceny aktualnego stanu
fizjologicznego pacjenta oraz precyzyjnego ustalenia stanu odżywienia. Bardzo
istotne jest zaplanowanie kolejnych faz dietoterapii doustnej i wyliczenie
zapotrzebowania na energię, płyny i składniki odżywcze. Dieta doustna opiera
się na zasadach prawidłowego odżywiania. Optymalna ilość waha się między
pięcioma a sześcioma niewielkimi posiłkami spożywanymi co 2-4 godziny.
Początkowo stosuje się dietę lekkostrawną, niskosodową i ubogolaktozową.
Ilość płynów powinna być ograniczona, aby nie zaburzać apetytu, który na
każdym etapie powinien być odpowiednio stymulowany.
Zgodnie z zasadami prawidłowego odżywiania, o których wspomniano wyżej, w
planie żywieniowym powinny przeważać produkty niskoprzetworzone. Źródłem

węglowodanów powinny być w większości pełnoziarniste zboża, warzywa i
owoce pamiętając, by udział sacharozy w diecie nie przekraczał 10% dziennego
zapotrzebowania kalorycznego. Jadłospis powinien uwzględniać źródła
pełnowartościowego białka, takie jak: jaja, ryby, mięso, komosa ryżowa. W
razie potrzeby zaleca się także uzupełnianie posiłków wysokoproteinowymi
doustnymi suplementami pokarmowymi. Tłuszcze w diecie powinny być łatwo
przyswajalne (średniołańcuchowe kwasy tłuszczowe) i lekkostrawne. W
przypadku niedoborów konkretnych witamin czy składników mineralnych, poza
jadłospisem bogatym w produkty będące dobrym źródłem składników
niedoborowych, stosowana jest także suplementacja. Biorąc pod uwagę
charakterystyczne dla tej jednostki chorobowej obniżenie nastroju należy
włączyć do codziennego planu żywieniowego produkty bogate w tryptofan.

Bulimia nervosa

Termin ten odnosi się do żarłoczności psychicznej (inaczej określanej jako tzw.
wilczy głód). Podobnie jak anoreksja zaliczana jest do specyficznych zaburzeń
odżywiania. Charakteryzuje się napadami objadania, po których stosowane są
przez chorych zachowania kompensacyjne. Należą do nich wymioty, głodówki,
stosowanie środków przeczyszczających, moczopędnych, a także stosowanie
forsownych ćwiczeń fizycznych.
Według kryteriów diagnostycznych DSM-5, aby zdiagnozować bulimię
psychiczną konieczne jest stwierdzenie u chorego następujących objawów i
zachowań:

Nawracające epizody objadania się. Epizod objadania się to epizod
spełniający oba poniższe warunki:
- Jedzenie w ciągu określonego czasu (1-2 godzin) dużych ilości
  jedzenia, większych niż to się zdarza większości osób w podobnym
  przedziale czasu i w podobnych okolicznościach.
- Poczucie braku kontroli nad jedzeniem podczas trwania epizodu.
Nawracające niewłaściwe zachowania kompensacyjne w celu uniknięcia
zwiększenia masy ciała, do których zalicza się prowokowanie wymiotów,
nadużywanie środków przeczyszczających, moczopędnych i innych
leków, stosowanie głodówek lub wykonywanie bardzo forsownych
ćwiczeń fizycznych.
Zarówno epizody objadania się, jak i nieprawidłowe zachowania
kompensacyjne występują średnio przynajmniej raz w tygodniu przez 3
miesiące.
Nadmierny wpływ masy ciała i sylwetki na samoocenę.
Zaburzenia te nie występują wyłącznie dodatkowo w przebiegu
jadłowstrętu psychicznego.

Leczenie żywieniowe w żarłoczności psychicznej

Podstawowym celem postępowania żywieniowego w bulimii psychicznej jest
wyrównanie stanu odżywienia, uregulowanie zachowań żywieniowych czy
wspomaganie leczenia zaburzeń wodno-elektrolitowych. Przed
przygotowaniem diety doustnej konieczne jest określenie aktualnego stanu
pacjenta oraz uwzględnienie zaburzonych zachowań żywieniowych (np.
jedzenie rękami, w pośpiechu, w pozycji stojącej). Wartość energetyczna diety i
proporcje makroskładników są zależne od stanu odżywienia pacjenta. W trakcie
trwania leczenia żywieniowego nie tylko należy zadbać o odpowiednią podaż
składników odżywczych, wyrównanie niedoborów ale także korektę
niewłaściwych postaw żywieniowych. W bulimii, podobnie jak w przypadku
anoreksji, jadłospis opiera się na zasadach prawidłowego odżywiania i
obejmuje cztery lub pięć pełnowartościowych posiłków spożywanych w
regularnych odstępach czasu. Istotną rolę odgrywa edukacja żywieniowa. W
diecie powinny dominować produkty o wysokiej gęstości odżywczej,
węglowodany złożone, pełnowartościowe białko oraz produkty będące źródłem
nienasyconych kwasów tłuszczowych. Unikać należy pieczywa cukierniczego
czy wysokoprzetworzonych produktów typu fast food ze względu na niską
gęstość odżywczą a wysoką gęstość energetyczną.
Rekomendowana jest także metoda dzienniczka żywieniowego, który jest dla
pacjenta bardzo dobrym narzędziem do samoobserwacji i ułatwia
zaangażowanie się w proces leczenia.

Konsekwencje nieprawidłowych wzorców żywieniowych

W przypadku obu wyżej opisanych zaburzeń odżywiania kluczową rolę w
leczeniu żywieniowym odgrywa prawidłowo skomponowany plan żywieniowy
obejmujący wszystkie grupy produktów prezentowane w Piramidzie Zdrowego
Odżywiania, edukacja żywieniowa (w tym obalanie mitów żywieniowych) i
korygowania nieprawidłowych postaw żywieniowych. Konsekwencją zarówno
długotrwałych restrykcji żywieniowych, jak i epizodów kompulsywnego
jedzenia występujących naprzemienne z ograniczeniami żywieniowymi,
prowokowaniem wymiotów czy stosowaniem środków przeczyszczających jest
zaburzona praca ośrodka głodu i sytości. Bardzo charakterystyczna jest

wzmożona potrzeba spożywania smaku słodkiego, co jest dość znamienną
reakcją organizmu na wcześniejsze restrykcje.

Słodki smak przyjemności

Jest takie określenie, że „smak słodki jest smakiem szczęścia”. Z
psychodietetycznego punktu widzenia można się w nim doszukać prawdy. Nie
należy jednak traktować słodyczy jako sposobu na regulowanie emocji,
nagradzanie się, pocieszanie, relaksowanie czy zabijanie nudy. Niech zjedzenie
deseru będzie przyjemnością, a nawet w określonych okolicznościach niech nas
uszczęśliwi stymulując wydzielanie endorfin. Jednak smakowita, słodka
przekąska powinna pozostać tylko przekąską, nie nadawajmy jej wyjątkowego
znaczenia. Żaden smakołyk nie zastąpi nam dobrych relacji z samym sobą i z
innymi ludźmi, nie zbuduje poczucia własnej wartości i nie pomoże poradzić
sobie z trudnymi emocjami. Może być jednak miłym akcentem mniej lub
bardziej udanego dnia.

Źródła:

American Psychiatric Association Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders 2000
Grzymisławski M. (red.) Dietetyka Kliniczna, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2019
Brytek-Matera A. (red.) Psychodietetyka, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2020
Brytek-Matera A. Zaburzenio Odżywiania, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2021