Stosując ograniczenia żywieniowe w celu zmniejszenia masy ciała do wartości prawidłowych, często kierujemy się przede wszystkim szybkim i spektakularnym efektem. Dlatego w wielu przypadkach zbyt mocno obniżamy dzienną ilość dostarczanej z pożywieniem energii. Nierzadko decydujemy się także na eliminowanie pewnych produktów lub grup produktów, zapominając o tym, że celem procesu redukcji zawartości tkanki tłuszczowej powinno być uzyskanie prawidłowego BMI przy możliwie najmniejszym narażeniu organizmu na deficyty składników odżywczych Warto również pamiętać, że wprowadzanie zmian w zakresie odżywiania powinno być połączone z kształtowaniem prawidłowych nawyków odnoszących się do szeroko pojętego stylu życia.
Jak definiowana jest otyłość?
Zgodnie z definicją Światowej Organizacji Zdrowia otyłość jest stanem, w którym dochodzi do nadmiernego gromadzenie tkanki tłuszczowej, co może powodować pogorszenie zdrowia. Otyłość nie jest defektem kosmetycznym. Jest przewlekłą chorobą o złożonej patogenezie, ma postępujący charakter bez tendencji do samoistnego ustępowania i skłonność do nawrotów. Pojawia się w wyniku dodatniego bilansu energetycznego. Z dodatnim bilansem energetycznym mamy do czynienia, gdy poziom energii dostarczanej z pożywieniem przeważa nad energią wydatkowaną. Prowadzi to do upośledzenia czynności i uszkodzenia struktury poszczególnych narządów lub układów , problemów psychologicznych, znacznego obniżenia komfortu funkcjonowania oraz skrócenia oczekiwanego czasu życia.
Kiedy możemy mówić o otyłości?
Rozpoznanie otyłości opiera się zazwyczaj na wskaźniku BMI. Współczynnik ten (BMI, czyli (body mass index) oblicza się przez podzielenie masy ciała wyrażonej w kilogramach przez wzrost podany w metrach i podniesiony do kwadratu.
Prawidłowe wartości BMI znajdują się w przedziale 18,5 kg/m2 – 24,99 kg/m2. W przypadku, gdy BMI przekracza 25 kg/m2 rozpoznajemy nadwagę (mieszczącą się w przedziale 25 kg/m2 – 29,9 kg/m2). Przy BMI powyżej 30 diagnozuje się otyłość. Niestety BMI nie jest wskaźnikiem, który pozwala na określenie ilości i rozmieszczenia tkanki tłuszczowej w organizmie. Bardziej precyzyjną metodą oceny składu ciała jest bioimpedancja (bioelectrical impedance analysis). Polega ona na określeniu różnicy w przewodzeniu prądu elektrycznego w przedziale tłuszczowym i wodnym. Badanie jest bezbolesne całkowicie bezpieczne.
Diagnozując otyłość nie należy koncentrować się tylko na na masie ciała i jego składzie. Istotne są wyniki badań laboratoryjnych (między innymi: morfologia, profil lipidowy, poziom glukozy i insuliny na czczo, poziom kwasu moczowego, wskaźniki stanu zapalnego – CRP, OB).
Co wpływa na rozwój choroby otyłościowej?
W każdym przypadku otyłość jest konsekwencją dodatniego bilansu energetycznego, czyli przewagi energii dostarczanej z pożywieniem nad energią wydatkowaną. Dlatego, aby oszacować jaka ilość energii (kalorii) jest dla nas optymalna należy najpierw ustalić poziom podstawowej przemiany materii. PPM (podstawowa przemiana materii), określana także jako metabolizm podstawowy, to najniższy poziom energetycznych przemian, który jest warunkiem dostarczenia energii koniecznej do zachowania podstawowych funkcji życiowych w optymalnych warunkach funkcjonowania organizmu. PPM wskazuje na ilość energii, którą należy dostarczyć z pożywieniem, aby utrzymać kluczowe funkcje życiowe (m.in. oddychanie, stała temperatura ciała, prawidłowe działanie narządów i układów, wzrost komórek). Poziom podstawowej przemiany materii jest kwestią indywidualną i zależy od wielu czynników, m.in. od:
- Masy i składu ciała
- Wieku
- Płci
- Stanu fizjologicznego
- Czynników genetycznych
- Zażywanych leków
- Sposobu odżywiania
Aby wyliczyć poziom podstawowej przemiany materii korzysta się z odpowiednich wzorów (np.Harrisa-Benedicta, Cunninghama).
Poziom podstawowej przemiany materii jest punktem wyjścia do wyliczenia całkowitej przemiany materii (CPM), czyli ostatecznego dziennego zapotrzebowania na energię z pożywienia). CPM to poziom energii (kalorii), której potrzebuje nasz organizm, aby wykonać wszystkie czynności w trakcie dnia i obliczamy go mnożąc PPM przez odpowiednią wartość PAL, czyli współczynnika aktywności fizycznej.
Do pierwotnych przyczyn rozwoju otyłości zalicza się:
- Czynniki środowiskowe (nawyki żywieniowe, przekonania oraz postawy związane z jedzeniem, ilość, sposób i jakość jedzenia )
- Predyspozycje genetyczne
- Zaburzenia hormonalne
- Czynniki psychologiczne (obniżona samoocena, obniżony nastrój, zaburzenia depresyjne, nieumiejętne zaspokajanie lub realizowanie potrzeb psychicznych)
- Czynniki jatrogenne (m.in. leki zwiększające apetyt).
Wpływ powtarzających się restrykcji żywieniowych na pojawienie się nadwagi i otyłości
Nadmiar zawartości tkanki tłuszczowej w organizmie, który prowadzi do nadwagi i otyłości, wynika z utrzymującego się dodatniego bilansu energetycznego. Jak wspomniano wyżej dodatni lub ujemny bilans energetyczny jest związany z poziomem podstawowej przemiany materii, ponieważ to on pozwala na określenie tego, jakiej ilości kalorii w ciągu dnia potrzebuje nasz organizm.
Kiedy decydujemy się na wprowadzenie ograniczeń żywieniowych mających na celu redukcję masy ciała to często, oczekując szybkiego lub spektakularnego efektu, wprowadzamy zbyt duże restrykcje kaloryczne. Takie działania nie tylko powodują niedobory składników odżywczych, obniżenie nastroju, niechęć do aktywności fizycznej czy zwiększenie ryzyka zarzucenia diety ale także wpływają na znaczne obniżenie tempa podstawowej przemiany materii. Po zakończeniu stosowania „diety” wartość energetyczna naszych posiłków wzrasta do wartości, które w naszym przekonaniu pozwolą na utrzymanie osiągniętego rezultatu. Zazwyczaj nie bierzemy jednak pod uwagę faktu, że nasz PPM jest niższy niż przed wprowadzeniem ograniczeń. W efekcie ponownie znajdujemy się w sytuacji dodatniego bilansu emergetycznego, prowadzącego nas do punktu wyjścia. Jeżeli tego typu działania (następujące po sobie etapy zmniejszania i przyrostu masy ciała) powtarzają się to w konsekwencji poziom naszego metabolizmu ulega znacznemu obniżeniu. Wówczas efekty wprowadzania kolejnych ograniczeń kalorycznych stają się coraz mniej zadowalające. Co więcej takie działania prowadzą do zaburzenia ośrodków głodu i sytości, przyczyniają się do niedoborów składników odżywczych i gorszej kondycji organizmu, zwiększają ryzyko wystąpienia zaburzeń odżywiania (np. napadowe objadanie się) oraz rozwinięcia się nadwagi i otyłości.
Literatura:
- Brytek-Matera (red.) „Psychodietetyka”, Warszawa 2022, wydawnictwo PZWL
- Ostrowska, P. Bogdański, A. Mamcarz, „Otyłość i jej powikłania”. Warszawa 2021, wydawnictwo PZWL