Terminem zaburzenia odżywiania określa się nieprawidłowe zachowania związane z jedzeniem, a także zachowania koncentrujące się za bardzo na kontroli masy ciała oraz jej celowej utracie. Kluczowe znaczenie ma tutaj sfera poznawcza. Osoby chorujące na zaburzenia odżywiania przywiązują zbyt duże znaczenie do figury, masy ciała i zdolności ich kontrolowania, uzależniając od tego poczucie własnej wartości.
Biopsychospołeczne podłoże
Zaburzenia odżywiania (eating disorder, ED) zaliczane są do zaburzeń biopsychospołecznych, wywołanych wieloma różnorodnymi przyczynami. Najistotniejszym czynnikiem ryzyka jest płeć. Wiele badań wskazuje, że anoreksja (anorexia nervosa, AN) oraz bulimia (bulimia nervosa, BN) występują 10 razy częściej u kobiet niż u mężczyzn, co ma swoje przyczyny we wzajemnych oddziaływaniach kultury i płci.
Czynniki wpływające na pojawienie się zaburzeń odżywiania są różne, jednak najważniejsze z nich są związane z dziedziczeniem i wpływem środowiska.
Do najbardziej znaczących czynników rozwoju zaburzeń odżywiania zalicza się:
- Działające stresogennie czynniki środowiskowe
- Uwarunkowania genetyczne
- Wpływ najbliższej rodziny
- Zniekształcenia poznawcze
- Problemy tożsamościowe
- Cechy osobowości
Klasyfikacja zaburzeń odżywiania
Według klasyfikacji DSM – 5 (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders – „Kryteriów Diagnostycznych Zaburzeń Psychicznych”) wyróżnia się osiem rodzajów zaburzeń jedzenia i odżywiania.
- Zespół Pica
- Zaburzenia przeżuwania
- Zaburzenia z ograniczeniem/unikaniem przyjmowania pokarmów
- Jadłowstręt psychiczny
- Żarłoczność psychiczna
- Zaburzenia z napadami objadania się
- Inne określone zaburzenia jedzenia i odżywiania się
- Nieokreślone zaburzenia jedzenia i odżywiania się
Obowiązująca od 1 stycznia 2022r. jedenasta edycja ICD (International Statistical Classification of Diseases and Related Health Problems – „Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i problemów Zdrowotnych”) wymienia następujące kategorie zaburzeń odżywiania:
- Jadłowstręt psychiczny
- Bulimia psychiczna
- Zaburzenia z napadami objadania się
- Zaburzenia z ograniczaniem/unikaniem pokarmów
- Zespół Pica
- Zespół przeżuwania, regurgitacja
- Inne określone zaburzenia karmienia lub odżywiania
- Nieokreślone zaburzenia karmienia lub odżywiania
Konsekwencje zaburzeń odżywiania
Przebieg zaburzeń odżywiania jest związany zarówno ze sferą psychiczną jak i somatyczną. Konsekwencje choroby mogą stanowić zagrożenie nie tylko dla zdrowia, ale także dla życia pacjenta i wiążą się m.in. z zaburzeniem pracy:
układu krążenia,
układu nerwowego,
układu hormonalnego,
układu kostnego,
przewodu pokarmowego (szczególnie pracy jelit)
oraz
zaburzeniami elektrolitowymi
nieprawidłowościami w sferze poznawczej i sposobie myślenia
obniżonym nastrojem/depresją
zaburzeniami snu.
Osoby chorujące na zaburzenia odżywiania wymagają opieki lekarskiej (internista, kardiolog, psychiatra, endokrynolog), rehabilitacji żywieniowej, psychoterapii, współpracy z psychodietetykiem, a w niektórych przypadkach także wsparcia farmakologicznego.
Aspekt dietetyczny
Celem rehabilitacji żywieniowej w zaburzeniach odżywiania jest przede wszystkim poprawa stanu odżywienia, normalizacja masy ciała, dostarczenie odpowiedniej ilości składników odżywczych i energii z uwzględnieniem wieku, płci, stanu zdrowia, aktywności fizycznej oraz indywidualnych preferencji pokarmowych. Istotna jest także poprawa postaw żywieniowych i relacji z jedzeniem, a także uregulowanie pracy znajdującego się w podwzgórzu ośrodka głodu i sytości. Kolejnym krokiem jest psychoedukacja żywieniowa, która obejmuje korektę nieprawidłowych postaw wobec jedzenia, obniżanie lęku związanego z pożywieniem i praktyczne przygotowanie do podejmowania właściwych wyborów żywieniowych. Coraz większego znaczenia w leczeniu żywieniowym zaburzeń odżywiania nabiera także nowatorska metoda planowania posiłków określana „mechanicznym jedzeniem”
Aspekt psychoterapeutyczny
Zaburzenia odżywiania to stany psychiczne o złożonej patogenezie, ich powikłania somatyczne są poważne, dlatego konieczna jest opieka zespołu interdyscyplinarnego. Leczenie psychoterapeutyczne powinno obejmować diagnozę i pracę nad zniekształconym postrzeganiem obrazu siebie i ciała, perfekcjonizmem, deficytami poznawczymi, emocjonalnymi, trudnościami interpersonalnymi, a także osłabionym poczuciem własnej wartości i tożsamości.
Jednym z najbardziej skutecznych i potwierdzonych badaniami podejść psychoterapeutycznych w leczeniu zaburzeń odżywiania jest terapia poznawczo behawioralna (CBT), interpersonalna, psychodynamiczna oraz poznawczo-analityczna. Rekomenduje się także stosowanie terapii systemowej rodzinnej. Wspierające może być zastosowanie terapii akceptacji i zaangażowania (ACT) ukierunkowanej na pracę nad zwiększaniem uważności i samoświadomości pacjenta, elastyczność myślenia i uzyskanie względnej równowagi między unikaniem a dążeniem. Wykorzystuje się także muzykoterapię, psychodramę, trening społecznego poznania czy trening neuropoznania.
W drodze do pełnego zdrowia
Całkowite wyleczenie zaburzeń odżywiania jest możliwe. Kluczową rolę odgrywa wczesna diagnoza. Im wcześniej wykryje się zaburzenie odżywiania, tym większa szansa na wyleczenie. Powrót do zdrowia jest związany z odzyskaniem i utrzymaniem prawidłowej masy ciała, normalizacją parametrów biochemicznych oraz fizjologicznych, a także zachowań żywieniowych. Istotna jest aktywna i zaangażowana postawa pacjenta oraz współpraca zespołu specjalistów gwarantująca holistyczne podejście w leczeniu zaburzeń odżywiania. Duże znaczenie ma zaangażowanie i wsparcie rodziny i najbliższego środowiska oraz świadomość czynników, które przyczyniły się do pojawienia się choroby.
Źródła:
- American Psychiatric Association Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders 2000
- Brytek-Matera A. (red.) Psychodietetyka, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2020
- Brytek-Matera A. Zaburzenio Odżywiania, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2021
Maine M., McGilley B.H., Bunnell D.W. (red) Leczenie zaburzeń odżywiania. Pomost między nauką a praktyką, Wydawnictwo Elsevier, Wrocław 2013